İmam-ı Azam Ebu Hanife

Bismillahirrahmanirrahim
Elhamdulillahi rabbil Alemin vessalatu vesselamu ala seyyidina muhammedin

ve ala alihi ve ashabihi ecmain.
   SORU:Hanefi mezhebinin imamı İmam-ı Azam Ebu Hanife (r.a) sadece

17 hadis rivayet etmiştir. Bu onun hadiste zayıf olduğunu 

gösterir deniyor.

Bu konuyu açıklarmısınız.
   CEVAP: Türkiye`de ve İslam coğrafyasının birçok yerinde İslam tarihi

boyunca İmam-ı Azam(r.a)`e atılan bu iftira çok yaygındır. Lehte ve aleyhte

birçok eserler yazılmış, makaleler neşredilmiştir.(1)
   Konumuza girmeden önce İmam-ı Azam(r.a)`e yapılan itirazları ele almamız isabetli 

olacaktır.
   Muhaddislerden Abdullah bin el-mübarek(r.a)`in "Ebu Hanife hadiste yetim idi"(2) dediği

nakledilir. Halbuki bu ifade tenkid olabileceği gibi, övgü manasına da gelir. Çünkü arapçada

yetim kelimesi babası ölmüş kimse anlamına geldiği gibi, tek ve benzersiz manasına da gelir.

(3) Ebu Hanife (r.a)`i  Abdullah bin el-mübarek (r.a)`in yaşadığı zamanda hadis konusunda

tenkid edildiğine dair kaynaklarda  birşey göremiyoruz. Dolayısıyla bu sözü övgü manasına

hamletmek daha uygun olacaktır.
   Ahmed ibni Hanbel(r.a)`de şöyle demiştir: "Ebu Hanife ve ashabı hadis konusunda  cahildir-

ler"(4) Ahmed ibni Hanbel(r.a)`in daha sonra bu tenkidi tavrından vazgeçtiğini gösteren bir

ifadesi mevcuttur. Şöyle ki: "Şafii gelip aramızdaki ihtilafı kaldırıncaya kadar Hanefilerle lanetlesirdik."(5)
   İbni Ebi Şeybe (r.a) de El musannef isimli eserinde "Ebu Hanife`ye reddiye" isimli bir 

bab açmış, 125 meselede Ebu Hanife`nin hadislere aykırı hüküm verdiğini ileri sürmüştür. 

Son Osmanlı şeyhu`l-İslamlarından Düzce`li Zahid el-Kevseri (r.a) "en nuketu`t-tarife 

fi`t-tahaddus an rududi İbni ebi Seybe ala Ebi Hanife" isimli eserinde bu iddiaları reddet-

miş, bu konuda Ebu Hanife(r.a)`in ayet ve hadislerden kullandığı delilleri göstermiştir.
   İbni Adiyy(r.a)`de Hanefilere karşı (hassaten Ebu Hanife`ye) taassupkâr davranan tenkitci-

lerdendir.(6)
   Darakutni (r.a) süneninde "Ebu Hanife (r.a)`e hadiste zayıftır" demektedir.(7) Halbuki

Darakutni (r.a)`in Şafii mezhebine karşı tarafgirliği ve Hanefi mezhebine karşı husumeti 

meşhurdur.(8)
   Hatip el-Bağdadi(r.a)`de Ebu Hanife(r.a)`e karşı ayni tarafgir tenkitlerde bulunmuş, bu

tenkitlerin haksızlığı pekçok alim tarafından reddedilmiştir.(9)
İmam-i Azam (r.a)`e bir tenkitte İmam-i  Buhari(r.a)`den gelmektedir.(10) Ancak alimlerden

çoğu Buhari(r.a)`i tarafgir bulmaktadir.(11)
   O`nun bu tenkidinde muhaddislerin Hanefilere karşı muhalefetlerinin izlerini bulmak 

mümkündür. Çünkü, İmam Buhari(r.a) sahihinin 18 yerinde "kale ba`du`n-nas"(bazı kişiler dedi

ki) diyerek Ebu Hanife (r.a)`in ictihadlarını tenkid etmiş, zımnen hadislere aykırı hüküm

vermekle suçlamıştır.(12)
   Tahanevi (r.a) İmam Buhari (r.a)`in Ebu Hanife (r.a)`e karşı taassubunda Nuaym bin Hammad

ile olan arkadaşlığının tesiri olduğunu belirtmektedir. Çünkü Nuaym sünneti takviye sadedinde

hadisler, Ebu Hanife aleyhinde hikayeler uyduran bir yalancı idi.(13)
   Kevseri (r.a)`de Buhari (r.a)in Ebu Hanife (r.a)`e karşı taassubunda bir sebep olarak sunu

göstermektedir:
   Buhari (r.a) gençliğinde Buhara’daki Hanefilerden fıkıh tahsil etti. 16 yaşında bu tahsi-

lini tamamladı. Daha sonra hadis tahsili için yolculuklara çıktı. Dönünce Buhara alimleri onu

kıskandılar. Bir fetvasını hatalı bularak  onu Buhara`dan sürdüler. Bu yüzden İmam Buhari

(r.a)`in Hanefilerle arası açıldı. Ebu Hanife(r.a)`ı hadiste zayıf bulup cerh etmesinde bunun

tesiri olma ihtimali fazla görünmektedir. İmam Nesa-i (r.a) gibi büyük Hadis imamlarının 

düşmanlık besledikleri  kişileri zayıf bulup cerh etmekten kurtulamamışlardır.(14)

   İmam-ı Azam (r.a) düşmanlığı sadece bununla kalmamış, kitapların tahrifi-

ne kadar varmıştır. Nitekim Zehebi (r.a)`in zayıf ravilerin terceme-i hallerine ayırdığı

Mizan`u-l İ`tidal isimli eserine, Ebu Hanife maddesi sonradan eklenmiştir.(15)
   İmam-ı Azam (r.a)`in hadis bilmediği ve sahih hadislerle amel etmediği iddiasının yersiz-

liği için İmam Zeylai (r.a)`in Nasbu`r-raye isimli 4 ciltlik muazzam eseri yeterlidir.

   Bu eser Hanefi fıkhının dayandığı hadisleri bir araya toplar. İmam-ı Azam hadis bilme-

seydi veya rey`i hadislere tercih etseydi, ictihadlarının bu kadar hadise uygun düşmesi 

mümkün olmazdı.(16)
   İmam-ı Azam (r.a)bir takım tarihi ve siyasi sebeplerle haksız olarak cerh edildiğinin 

diğer bir delili de re`y konusunda ondan daha ileri olan alimlere  aynı tenkidin yapılmamış

olmasıdır. Mesela İmam Şafii (r.a) re`ye ondan  daha fazla önem vermesine rağmen aynı 

tenkide uğramamıştır. İmam-ı  Azam (r.a) "Ashabın görüşlerinden birini seçeriz, fakat toptan

terketmeyiz" derken;(17) İmam-ı  Şafii (r.a) sahabe kavlini, kitap, sünnet, icma veya kıyasa

muvafık olması ve o konuda nas bulunmaması şartıyla kabul etmektedir.(18)

   İmam-ı Azam(r.a) mursel hadisleri re`ye tercih ederken, İmam-ı Şafii (r.a) mursel hadisi 

çok az bir istisnası hariç delil kabul etmemektedir. İmam-ı Şafii(r.a) ayetin kıyasla tahsis

edilebileceğini benimserken, Ebu Hanife(r.a) haber-i vahidin dahi kıyasla tahsis edilemeye-

ceğini benimser. İmam-ı Şafii (r.a) mesalih-i mursele ile amel ederken, İmam-ı Azam (r.a) 

bunu delil kabul etmemektedir.(19) Oysa mesela yine Hanefi ve Maliki mezhebine göre mursel 

hadisler -ravileri güvenilir (sika) olduğu sürece-hüccettir.(20)
   Hatta İmam Ebu Hanife (r.a) nazarında mursel hadislerde  olduğu gibi maktu` hadisler ve

ilk üç asırda yaşamış durumu bilinmeyen (mestur) ravilerin, rivayetleri dahi hüccettir ve 

bütün bunlar kıyastan önce gelir.
   Bunun yanında, Ebu Hanife (r.a) nazarında sahabe zamanında  fetvaları yaygınlık ve şöhret

kazanmış büyük tabiilerin  sözleri de tıpkı sahabe kavli gibi kıyasa tercih edilir ve bunlar

varken kıyas terkedilir.
   Ebu Hanife (r.a) yaygın kanaatin aksine kıyası en az kullanan müctehid imamlardandır. 

Öyle ki o dört kıyas çeşidi içinden sadece birisin-kıyas-ı müessir-kabul eder ve kullanır.

Diğerlerini -kıyas-ı münasip, kıyas-ı şebeh, kıyas-ı tard-ise delil (hüccet) kabul etmez.
   Hatta Hanefiler kıyas-ı münasip ile kıyas-ı şebehin batıl olduğu üzerinde görüş birliği

içindedir.
   Buna mukabil ilginçtir İmam-ı Şafii (r.a) mezkur kıyas türlerinin hepsini hüccet kabul

eder ve özelliklede kıyas-ı şebehi çokça kullanır.(22)
   Gelelim 17 hadis meselesine. Bu iddiayı Türkiye’de ortaya atanlardan biri de Yaşar Nuri

Öztürk`tür. Öztürk şöyle diyor: "Rivayete göre İmam-ı Azam bu sayının (mutevatir hadisler)

17 olduğunu söylemiştir."(23)
   Şayet bu sözlerle mutevatir hadisler işaret ediliyorsa -ki ediliyor- bu hususu gerek 

imam Suyuti (r.a) "Katfu`l-ezhari`I-mutenasire`sinde, Kettani (r.a) Nazmu`l-mutenasire’-

sinde zikretmişlerdir. Birincisinde bu sayı 113, ikincisinde ise 360`tir
   Gerçekten bu konu hadis alimleri arasında tartışmalıdır. Ancak gerek muhaddisler, gerekse

fıkıhçılar mutevatir hadislerin çokluğu konusunda ittifak halindedirler.(24) İbni Hacer (r.a)

mutevatir hadislerin sayısının çok az olduğunu, ya da hiç olmadığını söyleyenlerin iddiaları-

nı kabul etmez.(25)

Kaynakça :

   1- I`lau`s-sunen,nasbu`r-raye
   2- Darakutni-sunen
   3- Arapca-turkce sozluk (Serdar Mutcali)
   4- Darakutni-sunen 1/324
   5- Tahanevi-Kavaid S:384
   6- Kevseri
   7- DARAKUTNI-SUNEN 1/323
   8- Leknevi -er-ref s:3,5
   9- leknevi  -er`ref
  10- Buhari-Tarih`u-l kebir 5/81
  11- Leknevi- er`ref
  12- Buhari-Tarih`ul-kebir 5/81
  (Burada şunu zikretmemiz gerekir ki Buhari`nin kale ba`zu`n-nas formülü kullandığı

yerlerde -ki bunların sayısı,farklı itibarlara göre 22, 24,veya 25`dir.-Bu ifade ile

tamamen itiraz maksadını güttüğünü ve muhatabının da sadece Ebu Hanife olduğunu söylemek

mümkün görülmemektedir. El-Kesmiri bu konuda şöyle der "Buhari`nin bu ifadeyi kullandığı

yerlerin hepsinde kasdettiği kişi Ebu Hanife değildir. O bu ifade ile zaman zaman Muhammet

bin el Hasan`ı, İsa bin Eban`ı, Züfer bin el Huzeyl`i veya İmam Şafii`yi de kastetmektedir.

(Ebubekir Sifil, Modern İslam Dusuncesinin Tenkidi 2)
   13- Tahanevi -Kavaid 1/380
   14- Tahanevi-Kavaid   3/382
   15- Leknevi -Er`ref    s:100
   16- Hadis arastirmalari  S.POLAT
   17- H.Karaman  -Islam hukukunda ictihad
   18- Es`safii-Er`risale
   19- a.g.e.  s:59-61
   20- Tahanevi- Kavaid  s:138,Ebu Zehra- Imam Malik  s:289
   21- Ebubekir sifil- Modern İslam Düşüncesinin Tenkidi   s:186
   22- Tahanevi- I`lau`s-sunen   1/11-12
   23- Y.N.Ozturk. -Kurandaki Islam s:361
   24- Ebubekir sifil a.g.e   s:94
   25- Ibn-I Hacer-  Nuzhet`un-nazar    s :28